اقتصاد تحریم نفت

 

ملی کردن صنعت نفت در ایران عملی قهرمانانه انگار شد اما فراتر از این مرزها، قَدَرقدرتانی جهانی آن را تهدیدی برای منافع خود و، شاید مهم‌تر، آغاز روندی می‌دیدند که می‌توانست همه‌ دنیا را درنوردد و به ملی شدن منابع طبیعی همه‌ کشورهای محروم و توسعه‌نیافته‌ بیانجامد. طبیعی بود که به مقابله برآیند و مهم‌ترین ابزارشان برای اعمال فشار، تحریم بود. حالا بیش‌ از شش دهه بعد از آن روزگار، همه‌ آن منازعات و نتایج و پیامدهایش، مرور تجربه‌ قبلی حتما بی‌فایده نیست. این کتاب که مشتمل بر چهار مقاله و یک پیوست است، تلاشی برای چنین کاری است.

 

نخستین مقاله‌ کتاب را پاتریک کلاسن و سیروس ساسان‌پور به ‌سفارش بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول نوشته‌اند. هر دو از مشاوران این دو نهاد بوده‌اند و نتیجه‌ تحقیقشان در فوریه‌ 1987 منتشر شد. نظریه‌ محوری بحثشان این است که هر کشوری در مواجهه با فشارهای اقتصادی بین‌المللی، جهت تطبیق با شرایط تازه در سیاست‌های داخلی‌ تغییراتی می‌دهد که اگر این روند هوشمندانه و به‌سامان پیش برود، فشارها عملا بی‌اثر خواهند شد و سرنوشت بازی در جایی دیگر رقم خواهد خورد: پای میز مذاکره؛ یا چنانکه در مورد ایران(1332) شد، در خیابان و با کودتای نظامی.

 

مقاله‌ دوم کتاب اگرچه یک سالی بعدتر منتشر شد، اما واکنشی به مقاله اول نیست. هدف نوشته‌ کامران دادخواه، استادیار آن‌زمان دانشگاه نورث‌ایسترن بوستون، همانی است که کلاسن و ساسان‌پور داشتند، بررسی کارآمدیِ اقدامات واکنشی مصدق در برابر فشارهای غرب، اما او اگرچه از بسیاری داده‌ها و اسناد مشترک استفاده می‌کند به نتیجه‌ای کمابیش معکوس می‌رسد و نهایتا نتیجه می‌گیرد اگر کودتا هم نشده بود باز فرقی نمی‌کرد: دولت مصدق بختی برای دوام نداشت و دیر یازود زیر فشارها درهم می‌شکست و اگر قدرت‌های خارجی هم کنار می‌نشستند، مردم ناراضی داخل کنارش می‌زدند.

 

مقاله‌ سوم که هفت سالی بعد از این دو مقاله نوشته شده بررسی تطبیقی نتایجی است که نویسنده‌های قبلی بر اساس داده‌هایی مشترک ارائه داده‌اند. محمدقلی مجد روش‌های استفاده از اطلاعات، تخمین‌ها، و محاسبات هر دو مدعا را می‌سنجد، با کمک منابعی دیگر درستی پیش‌فرض‌های هرکدام را می‌آزماید، و به دلایلی می‌پردازد که چرا در مواردی بعضی داده‌ها نادیده گرفته شده یا تحریف شده‌اند. مقاله‌ مجد بحث فنی اقتصاددان‌های قبلی را به‌روز می‌کند، با بحران‌های تازه‌تر گریبانگیر نفت ایران پیوند می‌زند، و در انتها بر دلالت‌های امروزین و بعضا خطرناک برخی ادعاها در مورد توان داخلی تاکید می‌گذارد.

 

مقاله‌ چهارم کتاب را کامران دادخواه پنج سال بعد از انتشار متن مجد نوشت و هرچند اشاره‌هایی به هر سه نوشته‌ پیشین دارد اما مبتنی بر متنی است که به‌تازگی در تحقیقاتش به آن برخورده بود، نامه‌ای متعلق به تیرماه 1330 از حاج‌محمد نمازی، دوست و مشاور شاه در امور مربوط به نفت، خطاب به حسین علا، وزیر وقت دربار. دادخواه اگرچه از کسی اسم نمی‌برد اما روی سخنش با منتقدانی است که طی همه‌ این سال‌ها برخوردی چون برخورد او را بی‌توجهی به شرایط خاص آن زمانه خوانده‌اند، اینکه تحلیل‌های او صرفا بر مبنای نتایج اتفاقات است و آن‌زمان نمی‌شده تحولات بعدی را حدس زد و کاری دیگر کرد، و از این مدعا هم نتیجه می‌گیرند که در آن ظرف زمانی، مواضع و اقدامات مصدق درست‌ترین تصمیم‌هایی بوده که می‌شد گرفت. دادخواه در رد این مدعا، رئوس نوشته‌ نمازی را مرور می‌کند که بسیاری از تحلیل‌های بعدی او را پیش از وقوع همه‌ اتفاقات بعدی هشدار داده و نخست‌وزیر را نه به رویارویی و سرکشی بلکه به مچ انداختن پای میز مذاکره فراخوانده بود.

 

پیوست پایانی کتاب هم متن کامل همان نامه‌ حاج‌محمد نمازی است،که کمک می‌کند به سنجش نوشته‌ دوم دادخواه و مدعاهای همه‌ آن منتقدان پیشین.

 

کتابی است کوچک درباره‌ مسئله‌ای آن‌قدر خطیر و مهم و اثرگذار که تا همین امروز ممتد شده و سیاست ایران زیرسایه‌اش مانده است. ادعای زیادی هم ندارد؛ اگر ذهن مخاطبانش را اندکی روشن‌تر کند، به مقصودش رسیده است.